BUDOWA GEOLOGICZNA GMINY KOCK

Obszar wschodniej Lubelszczyzny i południowego Podlasia stanowią peryferyczną część prekambryjskiej platformy wschodnioeuropejskiej. Głębokość stropowej powierzchni podłoża krystalicznego w poszczególnych blokach wynosi od 450 do 4500 m (Żelichowski 1974).

Ograniczeniem tego obszaru od zachodu jest strefa dyslokacyjna przebiegająca przez Czersk - Żelechów - Kock - Wasylów. Wzdłuż tej linii obserwuje się załamanie poziomów sejsmicznych wiązanych z utworami podłoża krystalicznego. Istnieje tutaj wiele bloków poprzesuwanych uskokami (Żelichowski 1974).

Północna i wschodnia część gminy znajduje się na terenie bloku zrąb łukowski. Od północy graniczy on z zapadliskiem podlaskim wzdłuż uskoku Łosic, natomiast uskok Hanny oddziela zrąb łukowski od zapadliska włodawskiego na południu (Żelichowski 1972).

Wspomniany uskok jest wyznaczony na podstawie badań geofizycznych i wiertniczych. Składa się on z szeregu linii uskokowych o ogólnym kierunku NW-SE. Z uskokiem tym związany jest zrąb Kock - Lubartów. Skrzydło pd.-zach. zrębu jest utworzone z uskoków normalnych. Skrzydło pn.-wsch. ma prawdopodobnie inny charakter ( Żelichowski 1974). Wykonane przekroje sejsmiczne wskazują na możliwość nasunięcia zrębu Kock - Lubartów na obniżenie parczewskie (Żelichowski 1972).

Na zachód od linii Czersk - Wasylów podłoże krystaliczne obniżone jest o 1000-1500 m w stosunku do strony wschodniej. Znajduje się tu rów mazowiecko-lubelski którego powstanie jest związane z fazą asturyjską i zostało spowodowane naciskiem skierowanym od południowego zachodu w kierunku platformy. Rów ten jest wypełniony osadami karbonu miąższości ok. 2000 m w części pn.-zach i ponad 1000 m w części pd.-wsch. (Żelichowski 1974).

Zrąb łukowski podzielony jest na kilka bloków. Podstawą ich wydzielenia są dyslokacje głównie w kierunku NE-SW (Żelichowski 1972). Omawiany obszar znajduje się w podniesionym bloku Łomaz ograniczonym od NW uskokiem Kolembrody a od SE uskokiem Rzeczycy (Żelichowski 1974). Pozostała część gminy położona jest na zachód od uskoku Czersk - Żelechów - Kock - Wasylów, na terenie rowu mazowiecko-lubelskiego.

Na terenie zrębu łukowskiego na skałach krystalicznych bądź metamorficznych środkowego proterozoiku spoczywają mułowcowo-piaskowe osady kambru dolnego (Lendzion 1968 w: Żelichowski 1974). W obszarze platformowym wschodniej Lubelszczyzny i Podlasia brak jest dotychczas poznanych utworów górnego kambru i najniższego ordowiku (J. Znosko 1964 w: Żelichowski 1972).

Według Tomczyka (1968 w: Żelichowski 1974) morze sylurskie wkroczyło tu od zachodu w wenloku. W sylurze dominowała facja graptolitowych iłowców, zawierających niewielkie soczewki wapienne. Sedymentacja sylurska w sposób ciągły przeszła w dewońską z tą różnicą, że obserwuje się zanik fauny graptolitowej w miejsce której pojawiają się zespoły tentakulitów i małżów(Żelichowski 1974).

Transgresja dewońska trwała do dewonu górnego. Miąższość wapiennych osadów reprezentowanych przez rafy stromatoporowo-koralowcowe powstałych we fronie w okolicy Lublina-Kocka osiąga 250-300 m ( dewon środkowy 450). Z końcem fronu nastąpił zanik raf (Żelichowski 1972). Warstwy hulczańskie, dolomityczno-piaskowe, często o pstrych barwach zaznaczyły początek regresji morza dewońskiego.

Okres poprzedzający sedymentację karbonu charakteryzował się istnieniem silnego wulkanizmu oraz występowaniem intruzji skał magmowych (Żelichowski 1974). Świadczą o tym dolnokarbońskie pokrywy diabazów i tufitów. Występowanie diabazów stwierdzono po obu stronach zrębu Kocka. Tufity rozpoznano w szeregu utworów wiertniczych w obrębie rowu mazowiecko-lubelskiego, jak i zrębu łukowskiego. Kompleks piaskowcowo-zlepieńcowy z pokładami diabazów miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów najpełniej rozwinięty jest w strefie od Niedrzwicy przez Świdnik, Kock do Włodawy (Żelichowski 1972). Na zachód od dyslokacji Żelechów-Kock nie stwierdzono w podłożu karbonu utworów starszych od dewonu. Miąższość pokrywy karbońskiej dochodzi tu do 2000 m. W związanym z tym uskokiem zrębem Kock-Lubartów na powierzchni podjurajskiej występują utwory dewonu w strefie o szerokości do 2 km (Żelichowski 1974).

Na pd.-zach. od pasa Żelechów-Kock-Lubartów ciągnie się obszar nie pofałdowanego i nie zdyslokowanego dysjunktywnie kompleksu alpejskiego. Przeważnie leży on poziomo lub jest bardzo słabo nachylony (pon. 1°). Natomiast na pn.-wsch. od tej linii rozwinęła się w morzu górnokredowym facja kredy piszącej oraz facja marglisto-krzemionkowa (Pożaryski 1974).

Na głęboko zalegających utworach kredowych (margle, wapienie, piaskowce) występują utwory trzeciorzędowe. Spąg oligocenu obniża się w kierunku północnym na linii Lubartów-Łuków. Na południu w okolicy Lubartowa znajduje się on na głębokości 114 m n.pm., w Borkach koło Kocka na głębokości 94,3 m n.p.m., a w Łukowie na głębokości 56 m n.p.m. Upad warstw kredowych w tej strefie dochodzi do 10°. Na skałach kredowych występują piaski oligoceńskie (Żelechów, Kock, Podlodów).

Zwarty kompleks osadów mioceńskich występuje na Lubelszczyźnie na północ od linii łączącej następujące miejscowości Dęblin, Kock, Radzyń, Kodeń. Miocen zaczyna się akumulacją osadów słodkowodnych. Utwory te powstają w istniejących obniżeniach stropu oligocenu. Są to pokłady kilku lub kilkunastometrowej miąższości iłu szarego z domieszką drobnego piasku i mułku (Podlodów), brunatnego mułku z ułamkami miki (Kock). Miąższość utworów mioceńskich maleje w kierunku wschodnim. W wielu miejscowościach północnej Lubelszczyzny wśród piasków mioceńskich występują luźne kawałki węgla brunatnego (Podlodów, Kock, Żelechów, Łuków). Po zaniku morza sarmackiego w wyniku obniżenia północnej części Lubelszczyzny utworzyło się rozległe jezioro. Do jeziora znosiły rzeki wiele ilości materiału klastycznego z wyżyn południowych; w głębszych i bardzie spokojnych miejscach gromadziły się iły i mułki, bliżej brzegów i na płyciznach osadzał się piasek. Tego rodzaju osad pod utworami plioceńskimi w stropie trzeciorzędu w następujących miejscowościach: Podlodów, Kock, Żelechów (Morawski ).

Omawiany obszar w czwartorzędzie objęły dwa zlodowacenia: południowopolskie i środkowopolskie. Zlodowacenie południowopolskie na interesującym nas terenie można podzielić na trzy podpiętra z których dolne i górne są stadiałami a środkowe interstadiałem. Dla stadiałów zaproponowano nazwy: lubartowski (dolny) i kocki (górny) a dzielący interstadiał nazwano luszawskim (Mojski 1969 w: Mojski 1984). Osady stadiału lubartowskiego i interstadiału luszawskiego łączy podobna, charakterystyczna sytuacja geologiczna. Osady te leżą mianowicie w dolnych częściach najgłębszych na Niżu Polskim obniżeń typu dolinnego, istniejących na powierzchni podczwartorzędowej. Poza tymi dolinami opisywanych osadów brak albo są znacznie zredukowane. Lepiej zachowane są osady stadiału kockiego, znane zarówno z dolinnych obniżeń podłoża, jak i z obszarów pozadolinnych, gdzie tylko one tworzą profil osadów zlodowacenia południowopolskiego (Mojski 1984).

Nad dolnym Wieprzem i w południowej części Niziny Podlaskiej stadiał Lubartowski reprezentuje glina zwałowa miąższości do 7,3 m leżąca na utworach mastrychtu w Sernikach i Luszawie na głębokości do ok. 100 m poniżej powierzchni terenu. Przykrywają ją interfazowe osady drobnoziarniste miąższości do 58,4 m osadzone w trzech cyklach, w warunkach klimatu przeważnie peryglacjalnego i przy braku erozji bocznej jak i wgłębnej. Na nich spoczywają częściowo niezgodne, osady fazy górnej złożone z wodnolodowcowych piasków ze żwirem przykrytych gliną zwałową, łącznej miąższości ok. 9 m (Mojski 1984).

Osady interstadiału luszawskiego występują wszędzie tam, gdzie znane są utwory stadiału lubartowskiego. Profile stratotypowe znajdują się nad dolnym Wieprzem w Luszawie, Sernikach i Ferdynandowie. Składają się one z osadów akumulacji rzecznej wykształconych w trzech seriach akumulacyjnych częściowo włożonych jedna w drugą i w osady starsze. Serię dolną miąższości do 40 m stanowią piaski ze żwirami i żwiry facjio korytowej, przykryte piaskami, mułkami i iłami facji starorzeczy. Serię drugą tworzą żwiry, głównie kredowe i piaski drobnoziarniste miąższości do 10 m. Serię trzecią, miąższości do 28 m, rozpoczyna warstwa bruku żwirowego, przykrytego piaskami przechodzącymi w mułki i iły jeziorne oraz jeziorno-rozlewiskowe (Mojski 1984).

Profil ten należy uzupełnić osadami bagienno-jeziornymi, które wypełniają płytkie obniżenia istniejące na pogrzebanych obszarach wysoczyznowych. Należy tu wymienić mułki torfowe, miąższości 3,45 m z profilu wiertniczego w Kolonii Bronisławów koło Serokomli na północ od Kocka (Mojski 1984).

Jak już wspomniano osady stadiału kockiego są bardziej pospolite poza obniżeniami niż osady stadiału lubartowskiego i interstadiału luszawskiego. Tworzą one w tych miejscach najniższe warstwy plejstocenu glacjalnego na rozległych obszarach niżowych. Lądolód tego właśnie stadiału miał bowiem największe rozprzestrzenienie na obszarze kraju. Osady są zbudowane z mułków i iłów zastoiskowych, przeważnie warwowych. Bądź też z piasków wodnolodowcowych. Osady zastoiskowe osiągają miąższość od 8-10 m, a piaski ze żwirem akumulacji wodnolodowcowej od 2-6 m (Mojski 1984).

Podczas zlodowacenia środkowopolskiego obszar ten objął tylko stadiał maksymalny.

Na północnym przedpolu Wyżyny Lubelskiej osady z okresu transgresji lądolodu środkowopolskiego są wykształcone jako piaski i piaski ze żwirem zapełniające obniżenia utworzone na starszych osadach czwartorzędowych np. w Sernikach i Luszawie (10 km na pd.-wsch. od Kocka). Osady te mają miąższość 10-15 m i były osadzone w warunkach zmieniającego się reżimu hydrogeologicznego. W okolicy Łukowa i Stoczka kompleks osadów transgresji zlodowacenia środkowopolskiego leży na rzecznych osadach interglacjalnych. Składa się z piaszczystych utworów rzecznych przechodzących w osady zastoiskowe a następnie glin zwałowych stadiału przedmaksymalnego oraz glin zwałowych na wtórnym złożu ze spływów i osuwisk zboczowych (Baraniecka 1984).

Na terenie doliny Wieprza istnieją udokumentowane ślady 2 generacji meandrów, które zaczęły powstawać u schyłku plejstocenu. Uformowanie się i trwanie fazy wielkich menadrów w dolinie Wieprza miało miejsce na przełomie późnego glacjału i holocenu. Generacja dużych zakoli stanowi najstarszy etap rozwojowy meandrowania rzeki Wieprz. Na początku holocenu, w miarę pogłębiania się ujemnego bilansu transportowanego rumowiska i zmniejszania się przepływu formującego koryto, co warunkowało prędkie wcinanie sięWieprza w dno jego doliny, strefa wielkich zakoli znalazła się poza zasięgiem wezbrań (Szumański A. 1981).

W okresach preborealnym i borealnym w ślad za zmniejszaniem się meandrów nastąpiło, jak się przypuszcza, maksymalne obniżenie się ówczesnego dna doliny Wieprza (Szumański A. 1981).

W dolinie Wieprza strefa występowania śladów intensywnie meandrującego koryta małych rozmiarów wiąże się przede wszystkim z obszarami należącymi do tzw. wyższej terasy zalewowej, której pokrywa została w holocenie włożona w miejsce zerodowanej częściowo pokrywy terasy nadzalewowej z fazy wielkich meandrów oraz wysoczyzny. Promienie krzywizny meandrów tej fazy wynoszą średnio 40 m, koryta są stosunkowo głęboko wcięte a ich szerokość rzadko przekracza 10 m. Współczynnik krętości niektórych odcinków meandrującego koryta dochodzi do 3 m (Szumański A. 1981).

2008 Wszystkie prawa zastrzeżone